12. Opkomst van de industrie

De voorloper van de industrie was de textielhandel. Daaruit ontstonden kleine fabriekjes met enkele weefgetouwen. Begin 19e eeuw telde Neede zo’n 2.100 inwoners, waarvan 10% in de textiel werkte. Vanaf 1829 ontwikkelde zich de steen- en pannenindustrie als gevolg van de vraag naar minder brandgevaarlijk bouwmateriaal. De ‘Pannen-, steen- en tegelfabriek ’t Kisveld’ van de fa. S. ten Bokkel Huinink was de eerste van de vier steen- en pannenfabrieken. Bijna een eeuw later werd door J. Voerman de Jamfabriek in Neede opgericht, behorende tot de N.V. Tuinbouwmaatschappij ‘Gelderland’. Hieraan dankt Neede de welbekende Jammarkt.

Eeuwenlang was de landbouw de grote werkgever. In de 16e en 17e kwamen de textielhandelaren opzetten. Zij kochten het overgebleven weefsel van de boeren op. Uit de handel ontstonden de eerste kleine fabriekjes. Vanaf 1829 ontwikkelde zich de steen- en pannenindustrie in Neede. Dat was geen toeval. Voorheen bestonden muren van huizen en boerderijen uit lemen wanden en het dak uit riet. Alleen de schoorsteen en haardmuur waren van steen. Die constructie was brandgevaarlijk en vergde veel onderhoud. Vooral in de steden drong men aan op het gebruik van steen en pannen. Met de toenemende vraag naar dit bouwmateriaal werden in Neede in de 19 e eeuw vier steen- en  pannenfabrieken opgericht. De eerste was in 1829, de ‘Pannen-, steen- en tegelfabriek ’t Kisveld’. Eigenaar was de fa. S. ten Bokkel Huinink. Het bedrijf stond op de hoek Rondweg/G.L. Rutgersweg. De fabriek zou tot 1968 bestaan. In 1862 richtte W. ten Cate een veldoven op aan de Bergweg in de Needse berg. Dit bedrijf werd in 1947 gesloopt en vervangen door een IJzer- en metaalgieterij. In 1886 begonnen de Hengelose gebroeders Overbeek een pannenfabriek in Neede op de kruising Rondweg/Bergstraat. Het bedrijf werd beëindigd in 1912 en verkocht aan Reinier Oldenboom en G. ten Cate. Oldenboom vestigde er een houtzagerij welke hij later naar Kisveld verhuisde. In 1898 tenslotte bouwde G. Rohaan uit Markelo aan de Bergweg in Neede een veldoven. Deze fabriek werd echter al in 1917 stilgelegd en in 1920 afgebroken.

Dat de fabrieken rondom de Needse berg ontstonden, is geen toeval. Voor het bakken van stenen en pannen is immers klei nodig. De Needse berg bevat preglaciale kleilagen die bovendien niet al te diep liggen. Deze klei is zeer geschikt voor het bakken van stenen en pannen. Het belang van de steen- en pannenindustrie voor de werkgelegenheid was behoorlijk. Er werden jaarlijks zo’n 4.000.000 stenen en 1.000.000 dakpannen gebakken. De verkoop geschiedde in een omtrek van ongeveer 20 km. In de 20 e eeuw liep de werkgelegenheid terug. In 1914 was nog sprake van zo’n 100 arbeiders. In 1925 was dit teruggelopen naar 84 en in 1939 werkten er nog maar 30 man. In 1955 echter meldde burgemeester Ter Braak in zijn nieuwjaarsrede dat de steenfabriek Kisveld goed draaide en werk gaf aan 24 mensen.

Needse Jamfabriek

De Jamfabriek in Neede behoorde tot de N.V. Tuinbouwmaatschappij ‘Gelderland’, opgericht door G.J. Voerman. Voerman begon in 1889 een kwekerij met fruit in Rietmolen, genaamd ‘De Kiefte’. Op 8 april 1903 kreeg hij vergunning voor de bouw van een vruchtenjamfabriek aan de Stationsweg in Neede. De jamfabriek groeide goed en produceerde naast jam steeds meer producten, zoals bessensap, limonades en zelfs bonbons. De producten werden verkocht onder de merken Supra en Superba, bekend in binnen- en buitenland. Het ging mis toen de wereldwijde crisis in 1928 kwam opzetten en de concurrentie in eigen land te groot werd. De Jamfabriek moest daardoor in 1930 de deuren sluiten.

Ter herinnering aan de beroemde fabriek uit Neede werd in 1991 de Jammarkt geïntroduceerd. Bedenker was Arjan van Faassen, communicatiemedewerker bij de gemeente. Vanaf 1994 wordt jaarlijks de Jamkoningin gekozen. Zij vertegenwoordigt gedurende een jaar lang het dorp Neede. De eerste Jamkoningin was Anja Hennink. Inmiddels is de Nationale Jammarkt uitgegroeid tot een ware beleving waar veel toeristen op afkomen. De Jammarkt wordt op een woensdagochtend in augustus gehouden, in dezelfde week als de SEN zomerfeesten.

Bron:
Neede in de 18 e en 19 e eeuw. Archief J. Krooshof
Jamkoninginnen: J. Krooshof
https://tientijdvakken.weebly.com/uploads/3/7/6/3/37633565/korte_uitleg_kenmerkende_aspecten.pdf
https://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_industri%C3%ABle_revolutie

Archief HKN. Old Nee 13. De KVK te Neede. J.A.M. Dievelaar. P25-35.
Archief HKN. Old Nee 5. Honderd .laar Needse textielhistorie in bronnen B. Hesselink. P3-7.
Archief HKN. Old Nee 61. Een vergeten steenfabriek H. de Reus. P18-27.

© Tekst Rob Weeber – Vanatoto.com