1. De geschiedenis van de Needse Berg

De Needse Berg is de karakteristieke ‘pukkel’ van 34 meter boven zeenivo in het Needse landschap. Volgens een legende was een reus vanuit Duitsland met een zak zand naar de Zuiderzee onderweg. De zak scheurde echter te vroeg en zo ontstond de Needse Berg.

Feitelijk echter is de Needse Berg ontstaan door enorme opwaartse krachten ver onder het aard- oppervlak. Eerder al, zo’n 10 miljoen jaar geleden, lag het gebied aan de rand van het vooruit- geschoven Noordzeebekken. Het bewijs daarvoor zijn de gevonden fossielen, haaientanden en walviswervel. Maar hoe zit het met de kies van het grootste landdier ooit, de Woudolifant?

2. De eerste bewoners rond de Needse Berg

Wanneer precies de eerste bewoners zich in het gebied rondom de Needse Berg vestigden, is onduidelijk. Het moet begonnen zijn in de periode 15.000 -13.000 jaar v.Chr., rond de overgang van de oude steentijd naar de middensteentijd. Rondtrekkende jagers-verzamelaars gaven langzamerhand hun rondtrekkend bestaan op en vestigden zich op een plek. Er ontwikkelde zich een landbouwcultuur, ook wel trechterbekercultuur genoemd. De trechterbeker is een bepaald type aardewerk dat als serviesgoed gebruikt werd.

5. Het ontstaan van het dorp Neede

Door de eerste nederzettingen rondom de Needse Berg ontstond de landbouwcultuur. Deze ontwikkelde zich in de loop der eeuwen tot een landbouwsamenleving die niet alleen op onderlinge samenwerking was gebaseerd, maar ook op sociale verschillen, rangen en standen. Dit stelsel werd het hofstelsel of leenstelsel genoemd en kwam tot bloei in de Middeleeuwen (vanaf 1000 n.Chr.). Het Hof van Neede bestond uit een grote en een kleine hofboerderij waaromheen kleinere boerderijen lagen die werden gepacht. De pacht, in geld en/of goederen, werd afgedragen aan de eigenaar van de boerderij.

6. Christus op de koude steen

De Reformatie in de 16e eeuw betekende een keerpunt in de kerkgeschiedenis. Veel katholieke kerken werden van hun kunst ontdaan en ‘omgedoopt’ tot protestante kerken. De toenmalige katholieke kerk in Neede verloor daarmee drie belangrijke schatten, drie beelden uit de 2e helft van de 15e eeuw. Het betrof een Piëta van zeldzame afmeting, ‘Christus op de koude steen’ en een deel van een sacramentshuisje. Zij werden pas in 1929 teruggevonden en waren zwaar beschadigd. De bijzonderheid van de beelden zorgde er uiteindelijk voor dat ze werden gerestaureerd en weer tentoongesteld.

7. Handel in Neede

Met de Vrede van Münster in 1648 eindigde de 80-jarige oorlog. De Republiek der Zeven Nederlanden kwam tot rust na het oorlogsgeweld. Het was de Gouden Eeuw waarin ons land zich tot een welvarende zeenatie ontwikkelde. De handel groeide echter ook op het vaste land. De belangrijkste routes in de 17e en 18e eeuw waren de zogenaamde Hessenroutes, oude Duitse handelswegen met aftakkingen naar het Westen. Ook Neede kende een Hessenweg met een boerderij als pleisterplaats, Hessenboerderij De Meijer. Het was de verbinding tussen het Duitse Vreden en Deventer.

8. Katholiek en protestants

Neede behoorde in de 17e eeuw tot de Heerlijkheid Borculo, het leengebied van het katholieke bisdom Münster. De St. Caeciliakerk was al voor 1235 een parochiekerk. Toen de protestante graaf Joost Van Limburg Stirum in 1616 het gebied claimde, werd het katholicisme meer en meer verdrongen. De laatste pastoor van de St. Caeciliakerk in Neede, zo wil de overlevering, stond in de ochtend nog als katholiek te prediken, maar fungeerde in de middag als dominee. De katholieken kwamen heimelijk bijeen in zogenaamde schuur- of schuilkerken, zoals in Rietmolen en in Zwilbrock stond.

9. Willem Sluiter en Rabbijn De Vries

Door de komst van de Reformatie verscheen de dominee ten tonele. In Neede werd in 1627 Willem Sluiter geboren, een zeer gelovig man. Hij zou bekend worden als dominee-dichter en was de eerste die het woord Achterhoek gebruikte: ‘Waar iemand duisend vreugde soek, mijn vreugd is in dees achter-hoek’. In 1652 werd hij in Eibergen bevestigd en verliet Neede. Door zijn gedichten kreeg hij grote betekenis voor de streek. Twee eeuwen later werd in Neede de latere opperrabbijn Simon de Vries geboren. Ook hij zou het dorp verlaten en naar Haarlem verhuizen. Simon kreeg grote betekenis voor de Israëlische gemeenschap in Nederland en in de wereld. In 1944 kwamen hij en zijn vrouw om in Bergen-Belsen.

10. De Franse tijd

De 18e eeuw was politiek gezien een roerige eeuw. Spanje was de hegemonie kwijt en het Verenigd Koninkrijk was oppermachtig. De Fransen trokken met Napoleon Bonaparte ten strijde. De Republiek der Zeven Provinciën werd opgeheven en Nederland werd een vazalstaat van Frankrijk, genaamd de Bataafse Republiek. In 1810 kwam Nederland direct onder het gezag van de Franse Keizer en per 1 maart 1811 werd de Franse wetgeving ingevoerd. Op die datum werd ook de gemeente Neede opgericht en verviel de Heerlijkheid Borculo. Neede kreeg een maire, een burgemeester en jongens vanaf 21 jaar moesten met de keizer mee op veldtocht. Ook Gerrit Hendrik Thijsen. Hij keerde nooit weer.

11. Neede Vleermuizendorp

Het dorp Neede (Vlearmoesdorp) is onlosmakelijk verbonden met de vleermuis (vlearmoes). De sagen en legendes over het vampierachtige beestje gaan al terug tot 17e eeuw. In werkelijkheid is het een zeer nuttig beest dat van insecten leeft. Het vroege voorkomen van de dieren in het Needse achterland heeft geleid tot vele initiatieven met de naam ‘vlearmoes’, zoals de carnavalsvereniging, de expositie van de Stichting Vleermuizendorp en de ‘Vlearmuuske’ koekjes bij de bakker.

12. Opkomst van de industrie

De voorloper van de industrie was de textielhandel. Daaruit ontstonden kleine fabriekjes met enkele weefgetouwen. Begin 19e eeuw telde Neede zo’n 2.100 inwoners, waarvan 10% in de textiel werkte. Vanaf 1829 ontwikkelde zich de steen- en pannenindustrie als gevolg van de vraag naar minder brandgevaarlijk bouwmateriaal. De ‘Pannen-, steen- en tegelfabriek ’t Kisveld’ van de fa. S. ten Bokkel Huinink was de eerste van de vier steen- en pannenfabrieken. Bijna een eeuw later werd door J. Voerman de Jamfabriek in Neede opgericht, behorende tot de N.V. Tuinbouwmaatschappij ‘Gelderland’. Hieraan dankt Neede de welbekende Jammarkt.

13. Textielindustrie

De textiel is voor Neede altijd een belangrijke werkgever geweest. De eerste wevers waren boeren, thuiswevers voor eigen gebruik. Langzaamaan ontstond handel en van daaruit industrie. Ten Hoopen en Ter Weeme waren de twee grootste en bekendste textielfabrieken in Neede en boden werk aan honderden arbeiders. De internationale concurrentie en het loonpeil na de Tweede Wereldoorlog dwongen de fabrieken een voor een de deuren te sluiten, ondanks onderlinge fusies. Als laatste sloot Ter Weeme begin jaren zeventig de poorten. Daarmee kwam een einde aan een roemrucht tijdperk met veel lief en leed.

14. Infrastructuur en transport

Neede bestond in 1852 nog geheel uit zandwegen. Vervoer van personen en goederen geschiedde via paard en wagen. De eerste verharding betrof puin gemengd met zand. In 1930 kwam het eerste asfaltbeton. Daarmee lag ook de weg open om nutsvoorzieningen onder de grond te leggen. Bovendien bevorderde de harde toplaag het transport. De GSM bijvoorbeeld begon in 1934 een busdienst naar Winterswijk. De trein was er al eerder. In 1881 werd de Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg- Maatschappij opgericht. In 1884 werden de baanvakken Winterswijk – Neede – Boekelo – Hengelo en Neede – Ruurlo geopend.

15. Volksvermaak-verenigingsleven

Volksvermaak vormde vroeger de ‘uitlaatklep’ voor het volk in het harde en doorgaans monotone bestaan. Het betrof voornamelijk jaarmarkten en kermissen. In de 2e helft van de 19e eeuw dwongen vakbonden en overheid betere leefomstandigheden af en daar hoorde ook ontspanning en vermaak bij. De eerste muziekverenigingen ontstonden en in 1900 richtten enkele notabelen in Neede de Vereniging Volksvermaak op. Zij promootte niet alleen de kermis en de paardenmarkt, maar richtte ook andere verenigingen op, zoals in 1926 de Needse Gymnastiekvereniging.

16. Neede kunstenaarsdorp

Dat de in Neerlangbroek geboren dichter Gerrit Achterberg in Neede heeft gewoond, mag bekend zijn. Minder bekend wellicht bij de buitenwereld zijn de namen van succesvolle kunstschilders die naar Neede kwamen. Alleen Albert Hemelman, zoon van de Needse smid Antonie Hemelman, werd er geboren. Hij vertrok met 17 jaar naar Amsterdam. Johan ter Reehorst werd in Amsterdam geboren als zoon van de kunstschilder Wim ter Reehorst en belandde in 1940 in Lochuizen. Elisabeth Heuff werd geboren op Sumatra en trouwde in 1934 met de arts Han Heuff. Ze verhuisden naar Neede vanwege een aanstelling als dorpsarts.

17. Nutsvoorzieningen

De uitdrukking ‘De Needsche Lijdensgeschiedenis’ werd in 1935 gebezigd door burgemeester Haitsma Mulier en stond symbool voor de moeizame strijd om een gezamenlijke waterbedrijf met de buurgemeenten. Uiteindelijk zou de raad in 1937 het groen licht geven. Dankzij de onverzettelijkheid van burgemeester Bloemers van Borculo werd in 1909 de N.V. Elektriciteitsmaatschappij De Berkelstreek opgericht en kreeg Neede stroom. De komst van telegraafpalen langs het spoortraject Doetinchem- Neede via Ruurlo, bracht de telegraaf. Vanuit het station Neede kon men vanaf 24 november 1913 telegrammen verzenden en ontvangen.

18. Natuurrampen

Dat de Achterhoek in korte tijd twee keer door een cycloon zou worden getroffen, kon niemand bevroeden. Die uit 1925 is het meest in de herinneringen gebleven, maar de schade in het dorp Neede was gering. In 1927 trof een nieuwe storm het gebied. De dorpskern van Neede werd wederom gespaard, maar net ten zuiden daarvan werden zware vernielingen aangebracht aan het spooremplacement en de naastgelegen textielfabriek van Ter Weeme. Verder werden 14 gemeentewoningen uit 1925 langs de Haaksbergseweg, Meijersweg en de Assinkdrijfweg verwoest. De latere cycloonbank vermeldt de volgende inscriptie: ‘Hier woedde de cycloon. I.VI. MDCCCCXXVII 4.05 nm’.

19. Rioolwaterzuivering

In 1939 telde het dorp Neede 2.633 inwoners. Ongezuiverd afvalwater van huishoudens en industrie werd voornamelijk op het open water van de Bolsbeek geloosd. Naarmate het dorp groeide, nam de stank toe en kwam de volksgezondheid in het geding. Water en elektriciteit waren er al, nu werd het tijd voor riolering en waterzuivering. Het toenmalige waterschap De Schipbeek verplichtte de gemeente om een rioolwaterzuivering aan te leggen. De gemeente kocht in 1949 grond aan van de gebr. Simmelink ten zuiden van het gebied De Hofmaat. In 1957 werd de rioolwaterzuivering geopend. De gehele installatie kostte fl. 810.000,00.

20. De Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog begon voor Neede op 10 mei 1940 om 04.15 uur. Toen fietsen de Duitsers het dorp binnen. Een maand later keerden de gevangen genomen Nederlandse soldaten terug. Needenaar Jan Roelof Dijkman had het niet overleefd. Hij sneuvelde op de Grebbeberg. Neede en omliggend gebied viel onder het bestuur van Ortskommandant Hauptmann Folmer, met hoofdkwartier in Apeldoorn. Verzet en verraad speelde ook in Neede een rol. Na een mislukte overval op het distributiekantoor in 1944, werden Hendrik Kruizinga, Willem Rohaan en opperwachtmeester der marechaussee Teunis Wortman geëxecuteerd. Zij werden door de oplettendheid van een politieman verraden.

21. De wederopbouw (1945-1965)

Na het vertrek van de Duitsers keerde burgemeester Haitsma Mulier even terug. Hij moest echter al snel plaatsmaken voor textielfabrikant Geerhard ter Weeme die tot 15 augustus 1944 tijdelijk de honneurs zou waarnemen op last van de Militair Gezaghebber van Gelderland. Neede had relatief weinig schade geleden, slechts zeven woningen en enkele boerderijen waren beschadigd. Het economisch leven echter moest nog op gang komen. Veel levensmiddelen waren nog op de bon en ook stroom en brandhoutvoorziening waren schaars. Bovendien heerste er woningnood na de oorlog. De eerste inhaalslag werd ten noordwesten van de kern van Neede gepland, in woonwijk De Berg. Het ‘Funktionalisme’ als bouwstijl kwam opzetten. Verder ontstond een nieuw fenomeen in het buitengebied, de zogenaamde ruilverkaveling.

22. Kleinschalige bedrijvigheid

De toename van de bevolking in de wederopbouwjaren verstevigde in eerste instantie nog de klein- schalige bedrijvigheid. Er was nog lang geen sprake van grootschalige of perifeer gelegen detailhandel. Wonen en werken liepen door elkaar in het straatbeeld. De smederij zat midden in de winkelstraat en de bakker en groenteboer kwamen nog aan huis. Waar je winkelde, werd bepaald door waar je woonde en/of tot welke gezindte je behoorde. Niet voor niets dat het dorp Neede in die jaren veel bakkers, groenteboeren en winkels in koloniale waren (kruideniers) kende. De kruideniersbranche werd bepaald door de inkoopcombinaties SPAR, VéGé en ViVo. Pas in 1955 kwam de eerste zelfbedieningswinkel, de groentezaak van Kistemaker aan de Nieuwstraat.

23. Veranderend straatbeeld

Vanaf het midden van de jaren zestig veranderde ‘alles’. De emancipatie van de jeugd begon met muziek en het Woodstock muziekfestival in 1969. De haren werden langer, posters met popidolen sierden het oranje gekleurde behang, soulbroeken waren hip, evenals gehaakte beddenspreien en de brommer. De emancipatie van de volwassenen begon in de jaren zeventig. De levenstandaard was toegenomen en men had meer te besteden. Vrouwen wilden werken en niet alleen het huishouden doen. Vermouth en gedestilleerd werden deftige drankjes en je was politiek gezien of heel links of heel rechts.