8. Katholiek en protestants

Neede behoorde in de 17e eeuw tot de Heerlijkheid Borculo, het leengebied van het katholieke bisdom Münster. De St. Caeciliakerk was al voor 1235 een parochiekerk. Toen de protestantse graaf Joost Van Limburg Stirum in 1616 het gebied claimde, werd het katholicisme meer en meer verdrongen. De laatste pastoor van de St. Caeciliakerk in Neede, zo wil de overlevering, stond in de ochtend nog als katholiek te prediken, maar fungeerde in de middag als dominee. De katholieken kwamen heimelijk bijeen in zogenaamde schuur- of schuilkerken, zoals in Rietmolen en in Zwilbrock stonden.

De (protestante) Reformatie ontstond in de 16 e eeuw uit onvrede over de misstanden in de Katholieke Kerk. Het zou tot een tweedeling binnen het Westerse Christendom leiden. Ook in Nederland kreeg het protestantisme voet aan de grond. Het calvinisme werd de officiële godsdienst in de Republiek der Zeven Nederlanden. Hoewel het niet verplicht was, drukte het wel zwaar op het leven in de 17 e eeuw.

De parochie in Neede

Neede vormde een van de vier kerspelen (parochies) van de Heerlijkheid Borculo. De St. Caecilia kerk werd al voor 1235 een parochiekerk. Zoals in die tijd gebruikelijk, was het een katholieke kerk. Het leengebied de Heerlijkheid Borculo viel onder het bisdom Münster. Door deze afhankelijkheid konden de katholieken hun godsdienst in de 16 e en deels 17 e eeuw vrij uitoefenen. De ommekeer begon in 1616, het moment waarop de Heerlijkheid Borculo door toedoen van graaf Joost van Limburg Stirum onder Staats gezag kwam. Hij was protestants, hoewel van katholieke oorsprong. Het gereformeerd protestantisme werd in de gouden eeuw steeds onverdraagzamer tegenover andere geloven en van vrije uitoefening van het geloof was geen sprake meer. Dat kon alleen als je je bekeerde tot de Nederduits Gereformeerde Kerk (de huidige PKN Kerk).

De laatste pastoor van de St. Caeciliakerk in Neede, zo wil de overlevering, stond in de ochtend nog als katholiek te prediken, maar fungeerde in de middag als dominee. Veel Needenaren volgden zijn voorbeeld en bekeerden zich tot het protestantisme. Anderen bleven trouw aan hun geloof. Hen wachtten echter zware straffen indien ze bij de uitoefening van hun oude geloof werden betrapt. Het gevolg was dat de katholieken de beschutting van zogenaamde schuil- en schuurkerken zochten. Zo’n schuilkerk bijvoorbeeld was de kapel in Zwilbrock, net over de grens. In 1651 werd er op last van bisschop Von Galen van Münster in het dorp een kerstnachtmis in de open lucht gehouden die enorm veel gelovigen trok. Het jaar erop stond er een uit turfplaggen gebouwde kapel. Vlak daarna werd een stenen kapel opgetrokken. In 1657 werd ook in Oldenkott een kapel gebouwd om de stroom katholieken uit het Westen aan te kunnen.

Niet iedereen echter zocht zijn zielenheil over de grens. Een zekere kapelaan Broeckhuys zette zijn werk als pastoraal werker voort in D’n Brook’n (buurtschap Den Broeke/Rietmolen) op het familiebezit Brookhoes aan de Teesselinkweg. Tussen 1640 en 1650 kwamen veel katholieken van D’n Brook’n samen op de hoven De Weenk of het Heuvink. Daarvoor al waren er ook al bijeenkomsten geweest op kasteel Welmerink van kasteelheer Diederick van Bulo, gelegen aan de Haarloseweg tussen Neede en Borculo. De ophaalbrug van het kasteel voorkwam onverwachte invallen. De katholieke graaf Herman Otto van Limburg Stirum, heer van Borculo, adviseerde echter om de diensten weer in Den Broeke te houden. Aanvankelijk had dit op het ‘Erve Rietmole’ plaats, een boerderij aan de zuidzijde van de Schipbeek. Later, waarschijnlijk sinds 1771, kwam de schuurkerk aan de overzijde van deze beek in het Olland, ongeveer tegenover het oude kerkhof van Rietmolen. Het houden van diensten in dergelijke kerken werd in de 2 e helft van de 17 e eeuw door de staat oogluikend toegestaan, mits men wel belasting betaalde. Officieel bleef het nog wel verboden.

Tussen 1672 en 1764 was de St. Caeciliakerk weer even een katholieke kerk door de oorlog met bisschop Christoph Bernard von Galen, ook wel bekend als ‘Bommenberend’. Hij wilde de heerschappij over de Heerlijkheid Borculo terug. Een eerdere poging in 1665 was mislukt. Ferdinant Horncamp en Herman Eissing waren in die twee jaren de pastors van de St. Caeciliakerk. Was je katholiek, dan werd er in de boeken ‘Catolici’ achter je naam gezet. Zo niet, dan stond er ‘Acatolici’. De diensten in de zogenaamde schuurkerken zouden tot eind 19 e eeuw aanhouden. De Franse tijd bracht vrijheid van godsdienstuitoefening. De katholieke parochie bleef echter in Rietmolen. Pas in 1889 kreeg Neede een eigen bijkerk aan de Rapenburg. Volledige zelfstandigheid volgde in 1898. In 1950 werd de huidige kerk aan de Borculoseweg geopend.

Bron:
De kerken van Neede: Archief Krooshof
Old Nee nr. 4: pag.. 16/20. pag.27 /30 W.E. ten Asbroek
Old Nee nr.1: pag. 18-19
Old Nee 17: pag. 14-19. De R.K. Kerk aan de Rapenburg. H. Kormelink.
Archief HKN:
140.083: ‘Zij bleven katholiek’. Henk Kormelink
140.086: ‘Katholiek, protestant of twijfelachtige van geloof’. Henk Kormelink
Krantenartikel 06-5940: ‘Neede ontworstelt zich aan Rietmolen. Tubantia, 30 mei 1998.
https://www.heerlijkheidborculo.nl/blog/2014/11/22/20-december-1615-de-heerlijkheid-borculo-werd-nederlands-gebied/
https://nl.wikipedia.org/wiki/Zwillbrock

© Tekst Rob Weeber – Vanatoto.com